Etnik Sekapan di Belaga

BAB 1

PENGENALAN

1.0          PENGENALAN

Daerah Belaga1[1] merupakan daerah yang kebanyakan diduduki oleh masyarakat Orang Ulu, seperti suku kaum Kenyah, Kayan, Penan, Punan, Sihan, Kajang, Ukit, Beketan dan Tanjung. Daerah Belaga bersempadanan dengan Daerah Baram, Bintulu, Tatau dan Kapit, dan dengan Kalimantan Tengah, Indonesia. Banjaran Iran adalah merupakan garisan sempadan semula jadi yang memisahkan Daerah Belaga dengan Kalimantan Tengah. Daerah Belaga dihampari oleh kawasan dataran tanah tinggi (kebanyakan melebihi 4,000 kaki dari paras laut) dan kawasan lembangan-lembangan sungai. Sungai-sungai utama yang terdapat di daerah Belaga adalah seperti Sungai Balui (kawasan Hulu Sungai Rajang) Sungai Linau, Sungai Plieran dan Sungai Belaga. Jumlah penduduk yang mendiami daerah ini dianggarkan seramai 20 000 orang.

Kaum Kajang dikatakan telah mendiami kawasan tebingan sungai hulu batang Rajang dan hilir batang Balui sejak lebih seratus tahun yang lalu. Kaum Penan yang pada mulanya berpindah randah mula duduk secara tetap sejak awal tahun 1970-an di kawasan sungai Danum, sungai Linau, sungai Plieran dan Long Urun. Kaum Kayan dan Kenyah pula dipercayai berasal dari Apo Kayan, iaitu suatu penempatan yang besar terletak di sungai Mahakam, Kalimantan, Indonesia. Mereka berhijrah ke Belaga menyusuri sungai Balui dan terus menetap di situ sejak pertengahan abad ke-19.[2] Orang Melayu dan Cina dipercayai datang dari kawasan sekitar Sibu dan berhijrah ke Belaga pada sekitar tahun 1900. Dari corak penghijrahan mereka menentukan pola penempatan kaum-kaum berkenaan. Masyarakat Melayu dan Cina mendiami kawasan pekan Belaga, manakala kaum Kayan dan Kenyah tinggal di kiri dan kanan sungai Balui. Kebanyakan kaum Kajang mendiami tebingan sungai di hilir sungai Balui.

Kejaman dan Sekapan dua kaum terpenting dalam kumpulan Kajang yang mempunyai perbezaan pendapat mengenai kewujudan Kajang dan sejarah kewujudannya. Kaum Sekapan dan Kejaman sememangnya mempunyai banyak persamaan dari segi bahasa, budaya dan sejarah. Maka kaum yang paling layak dipanggil sebagai Kajang adalah Kejaman, Sekapan dan Lahanan. Kajang merupakan kaum yang bukan dari suku kaum Iban, Cina, Bidayuh, Melayu dan bangsa Eropah. Kajang dipimpin oleh Sekapan dan lebih bertujuan untuk membantu serta mengukuhkan kedudukan politik kaum minoriti Sekapan untuk menguasai kaum majoriti dalam Kajang seperti Punan dan Kejaman. Justeru, kaum Kajang hanya tertumpu di sekitar Belaga.

           TAJUK KAJIAN

Tajuk kajian merupakan perkara penting yang perlu ada dalam sesebuah penulisan Sejarah. Justeru, sebelum memilih tajuk kajian, saya telah mengambil kira beberapa aspek seperti kawasan kajian iaitu di kawasan tempat tinggal saya sendiri dan juga melihat kepada kebolehan sesebuah tajuk kajian yang saya pilih untuk mendapatkan sumber yang mencukupi untuk penulisan Sejarah. Oleh yang demikian, tajuk kajian yang akan saya lakukan dalam penulisan sejarah ini ialah berkaitan dengan Sejarah Asal Usul Masyarakat Sekapan Di Daerah Belaga.

1.2            PERMASALAHAN KAJIAN

Saya akan mengupas mengenai Sejarah Asal Usul Masyarakat Sekapan di Daerah Belaga. Selain itu, kajian ini dilaksanakan juga adalah disebabkan kurangnya penulisan sejarah berkenaan dengan sejarah asal usul masyarakat Sekapan yang ditulis oleh penulis Sejarah Di samping itu, kajian yang dilakukan juga adalah untuk mengkaji sejauh manakah asal usul masyarakat Sekapan berperanan dalam perkembangan sosiobudaya di daerah Belaga.

1.3           TINJAUAN KAJIAN LEPAS

Saya akan mengkaji mengenai Sejarah Asal Usul Masyarakat Sekapan yang sudah wujud di daerah Belaga sejak lebih seratus tahun dahulu dan Belaga merupakan satu-satunya kawasan di Sarawak yang merupakan petempatan masyarakat atau kaum Sekapan di Malaysia. Justeru, dalam kajian ini terdapat beberapa tinjauan daripada kajian lepas yang saya gunakan untuk menyokong penulisan Sejarah saya ini. Antaranya ialah Charles Tenggoi (1989) menyatakan bahawa kaitan orang Melanau dengan orang Kajang berdasarkan sejarah lisan, organisasi sosial, adat istiadat dan budaya kebendaan dan bahasa mereka.[3]

Selain itu, Clayre (1971) menyebut tentang Melanau Bintulu yang mempunyai persamaan bahasa dengan Sekapan. Contoh perkataan yang dibandingkan oleh Clayre ialah bawai-naik, dan baai-turun.[4] Tinjauan kajian lepas yang seterusnya ialah daripada Nalong dan Johnny (2009) yang menyatakan bahawa keturunan Sekapan sebenarnya berasal daripada keturunan Melanau yang berhijrah dari Bali, Indonesia ke Kalimantan dan seterusnya berhijrah ke kawasan Batang Rajang. Keturunan Melanau yang telah berhijrah ke Batang Rajang telah menetap di sana sehingga sekarang dan berpecah kepada beberapa bangsa kecil yang kini dikenali sebagai bangsa Kejaman, Sekapan, Lahanan dan Punan.[5]

1.4          OBJEKTIF KAJIAN

Dalam sesebuah penulisan Sejarah, objektif kajian merupakan perkara yang penting untuk mengetahui tujuan sesebuah penulisan Sejarah itu dilakukan. Justeru, objektif kajian penulisan berkaitan dengan Sejarah Asal Usul Masyarakat Sekapan Di Daerah Belaga ini adalah untuk mengkaji serta mengetahui sejarah asal usul masyarakat Sekapan secara lebih terperinci dan mendalam. Selain itu, kajian ini juga bertujuan untuk mengenal pasti kegiatan sosiobudaya masyarakat Sekapan di Belaga. Di samping itu, kajian ini adalah untuk menganalisis sejauh manakah kedatangan masyarakat Sekapan berperanan dalam perkembangan sosiobudaya di Belaga.

1.5          SKOP DAN BATASAN KAJIAN

Saya akan mengkaji mengenai Sejarah Asal Usul Masyarakat Sekapan Di Daerah Belaga yang sudah wujud di daerah ini sejak lebih ratusan tahun lalu dan merupakan satu-satunya daerah yang merupakan petempatan utama kaum Sekapan di Sarawak. Antara isu yang dikaji ialah pada bab dua saya akan menceritakan tentang sejarah asal usul masyarakat Sekapan di Belaga. Selain itu dalam bab dua juga saya akan menceritakan tentang faktor-faktor kedatangan masyarakat Sekapan di Belaga dari faktor sosial dan ekonomi masyarakat Sekapan. Pada bab tiga pula saya akan mengkaji dan mengenal pasti tentang perkembangan sosiobudaya masyarakat Sekapan dari aspek pakaian, perkahwinan dan kematian. Di samping itu, kajian ini juga akan mengenal pasti tentang kegiatan sara diri masyarakat Sekapan di Belaga yang dilakukan pada masa dahulu iaitu sebelum penjajahan keluarga Brooke.

1.6          METODOLOGI KAJIAN

Metodologi kajian merupakan perkara yang penting yang perlu dilakukan oleh pengkaji Sejarah sebelum memulakan sesebuah penulisan Sejarah. Ini kerana seseorang sejarawan atau pengkaji Sejarah perlu mengumpul maklumat daripada pelbagai sumber dengan menggunakan pebagai kaedah kajian. Oleh yang demikian, saya telah menggunakan kaedah-kaedah kajian yang berikut dalam mengumpul maklumat untuk kajian yang ingin saya lakukan berkaitan dengan Sejarah Asal Usul Masyarakat Sekapan Di Daerah Belaga. Kaedah pertama yang saya gunakan ialah kaedah temu bual di mana saya telah mengumpul maklumat tentang asal usul masyarakat Sekapan dengan menemubual ahli keluarga saya seperti moyang, nenek dan pak cik saya.

Selain itu, saya juga telah menggunakan kaedah kajian perpustakaan
dengan meminjam beberapa buah buku di perpustakaan di IPG Kampus Rajang yang berkaitan dengan asal usul masyarakat Kajang (Sekapan) di Borneo. Bukan itu sahaja, saya juga telah menggunakan kaedah pemerhatian. Saya telah membuat pemerhatian tentang persamaan bangsa Sekapan dengan bangsa-bangsa lain di Sarawak yang dipercayai mempengaruhi sejarah asal usul masyarakat Sekapan di Belaga. Sebagai contoh dari aspek bahasa Sekapan dengan bahasa Melanau yang terdapat sedikit persamaan dari segi sebutan dan maksud. Kaedah yang terakhir yang saya telah gunakan ialah kaedah penyelidikan di mana saya telah melayari laman sesawang dan mencari maklumat di laman web berkaitan dengan penulisan Sejarah yang akan saya lakukan. Di samping itu, saya juga telah membuat penyelidikan ke Pejabat Daerah Belaga untuk mengumpul beberapa maklumat yang berkaitan dengan masyarakat Sekapan.

1.7          SIGNIFIKAN KAJIAN

Melalui hasil kajian yang dijalankan, diharapkan agar kajian ini dapat menjadi bahan rujukan tambahan kepada para pengkaji pada masa akan datang berkaitan dengan masyarakat Sekapan. Seterusnya ialah hasil kajian ini diharapkan dapat menyedarkan masyarakat setempat tentang asal usul kaum Sekapan di Belaga. Di samping itu, kajian ini juga bertujuan untuk memastikan masyarakat luar lebih mengenali asal usul dan budaya masyarakat Sekapan yang merupakan kelompok minoriti di Sarawak.

                                                                                              

BAB 2

SEJARAH ASAL USUL MASYARAKAT SEKAPAN DI BELAGA

2.0       PENGENALAN

Masyarakat Sekapan merupakan salah satu daripada kaum etnik yang sudah lama menetap di negeri Sarawak. Secara khususnya mereka menetap di dua buah rumah panjang, iaitu Rumah Sekapan Panjang dan Rumah Piit yang dipimpin oleh seorang laja levou.[6] Mereka telah menetap di sini untuk tempoh yang cukup lama iaitu dianggarkan lebih 200 tahun. Ini boleh dibuktikan dengan kewujudan kelirieng[7] yang dianggarkan berusia sekitar 200 tahun yang dihadiahkan oleh kaum Sekapan dan kaum Punan Bah dari daerah Belaga, Ulu Sungai Rajang, Sarawak yang telah didirikan di perkarangan Muzium Negara pada 1 November 1979.[8]  (Sila rujuk Gambar 1 dalam Lampiran 1)

Pada awal abad yang ketujuh belas kaum Sekapan dipercayai telah menetap di kawasan Sungai Kajang, iaitu sebatang sungai di simpang Sungai Linau. Pada masa itu juga terdapat kaum Kejaman, Lahanan, Punan dan Penan Busang telah menetap di sekitar kawasan Sungai Kajang.[9] Walaupun kaum-kaum ini berlainan etnik, didapati ada banyak persamaan di antara mereka. Mereka bertutur bahasa ibunda yang hampir sama serta mengamalkan adat-istiadat dan kebudayaan yang sama. Oleh yang demikian, pada hari ini kaum-kaum tersebut telah dikategorikan dalam sebuah rumpun masyarakat yang dikenali sebagai masyarakat Kajang.

Selepas hidup di sekitar kawasan Sungai Kajang dan kawasan-kawasan hulu dan hilir Sungai Linau berpuluh-puluh tahun, kaum Sekapan berpindah ke hilir Sungai Murum ke kawasan muara Sungai Belaga hingga ke kawasan Giam Bungan serta terus menetap di kawasan tersebut yang kini dikenali sebagai Belaga. Manakala, kaum Kejaman telah berpindah ke hilir Sungai Linau ke kawasan lembah Batang Balui hingga ke muara Sungai Belaga dan menetap sehingga hari ini. Kaum Lahanan pula telah berpindah turun ke muara Sungai Murum dan terus ke hulu sehingga kawasan Sungai Pangai dan telah menetap di sini.

2.1       LATAR BELAKANG MASYARAKAT SEKAPAN

Masyarakat Sekapan sering dikaitkan dengan masyarakat Melanau. Buktinya, Nalong dan Johnny (2009) menyatakan bahawa keturunan Sekapan sebenarnya berasal daripada keturunan Melanau. Keturunan Melanau yang telah berhijrah ke Batang Rajang telah menetap di sana sehingga sekarang dan berpecah kepada beberapa bangsa kecil seperti bangsa Kejaman, Sekapan, Lahanan dan Punan. Charles Tenggoi (1989) turut menyatakan bahawa kaitan orang Melanau dengan orang Kajang berdasarkan sejarah lisan, organisasi sosial, adat istiadat dan budaya kebendaan dan bahasa mereka.[10] Clayre (1971) juga menyebut tentang Melanau yang mempunyai persamaan bahasa dengan Sekapan.[11] Contoh perkataan yang dibandingkan oleh Clayre ialah bawai-naik, dan baai-turun.

Menurut satu lagenda, dipercayai bahawa nenek moyang masyarakat Melanau berhijrah dari Pulau Bali, Indonesia ke Sarawak lebih dari 500 tahun dahulu. Mereka yang pada ketika itu berkepercayaan pagan berhijrah dari Bali ke Borneo kerana mahu mengelak daripada memeluk agama Hindu dan Islam. Mereka telah mengembara merentasi Lautan Jawa dan mula mendarat di kawasan pesisiran pantai di daerah Lundu yang sekarang ini dikenali sebagai Teluk Melano. Dari situ, mereka mengembara ke sepanjang kawasan pesisiran pantai sarawak dan akhirnya menetap di pelbagai kawasan pesisiran pantai di antara Kuala Rajang dan Kuala Baram. Manakala mereka yang lebih berani telah mengembara sehingga ke kawasan  pendalaman Sarawak dan dikenali sebagai masyarakat Kajang iaitu Lahanan, Sekapan, Kejaman dan Punan.

Selain itu, kewujudan sebuah tempat di Filipina yang dipanggil Mindanao menimbulkan kepercayaan sesetengah orang bahawa Melanau berkemungkinan berasal daripada perkataan Mindanao. Walau bagaimanapun, tidak terdapat bukti sejarah yang menunjukkan perkaitan di antara dua perkataan ini.[12] Berdasarkan peta yang diterbitkan di Itali pada tahun 1595, perkataan Malano telah ditulis di sepanjang kawasan pesisiran pantai yang meliputi Batang Oya, Batang Mukah dan Batang Balingian. Ini dapat menunjukkan bahawa masyarakat Melanau telah menetap sejak sekian lama di kawasan tersebut.

Oleh yang demikian, kebanyakkan sumber-sumber sejarah membuktikan bahawa masyarakat Sekapan berasal daripada kelompok masyarakat Melanau yang telah berhijrah dari Pulau Bali, Indonesia dan telah menetap di pedalaman Belaga. Hal ini juga dibuktikan dengan kepercayaan pagan yang dianuti oleh masyarakat Sekapan pada masa dahulu sebelum pemerintahan James Brooke yang telah membawa masuk agama Kristian. Justeru, masyarakat Sekapan merupakan rumpun bangsa yang sama dengan Melanau sebelum berpecah kepada kelompok-kelompok kecil yang kini menetap di kawasan sekitar Belaga.[13]

2.2       FAKTOR KEDATANGAN MASYARAKAT SEKAPAN DI BELAGA

            2.2.1    Faktor Sosial

Faktor sosial telah menjadi faktor utama kepada kedatangan masyarakat Sekapan di Belaga. Masyarakat Sekapan yang dipercayai daripada tergolong kelompok Melanau yang berkepercayaan pagan berhijrah dari Pulai Bali ke Borneo kerana mahu mengelak daripada memeluk agama Hindu dan Islam.[14] Selain itu, Pada awal abad yang ketujuh belas kaum Sekapan dipercayai telah menetap di kawasan Sungai Kajang, iaitu sebatang sungai di simpang Sungai Linau. Kaum Sekapan telah hidup di sekitar kawasan Sungai Kajang bersama-sama dengan kelompok kaum lain seperti kaum Kejaman, Lahanan, Punan dan Penan sebelum berpindah ke sekitar kawasan Belaga.

Justeru, kelompok kaum ini berpindah secara beramai-ramai selepas hidup di sekitar kawasan Sungai Kajang dan kawasan-kawasan hulu dan hilir Sungai Linau berpuluh-puluh tahun. Kaum Sekapan telah berpindah ke hilir Sungai Murum ke kawasan muara Sungai Belaga hingga ke kawasan Giam Bungan serta terus menetap di kawasan tersebut yang kini dikenali sebagai Belaga.[15] Manakala, kaum Kejaman pula telah berpindah ke hilir Sungai Linau ke kawasan lembah Batang Balui hingga ke muara Sungai Belaga dan menetap sehingga hari ini. Kaum Lahanan pula telah berpindah turun ke muara Sungai Murum dan terus ke hulu sehingga kawasan Sungai Pangai dan telah menetap di kawasan tersebut sehingga sekarang.

Faktor masyarakat Sekapan ini berpindah dari Sungai Kajang ke sekitar kawasan Belaga adalah untuk membentuk kelompok sendiri yang dipimpin oleh raja dari kaum masing-masing. Oleh itu, mereka telah berpindah dan mencari kawasan yang sesuai untuk mereka mendirikan perkampungan dan juga kawasan yang selamat daripada binatang buas dan juga musuh.

            2.2.2    Faktor Ekonomi

Faktor ekonomi juga telah menjadi faktor utama kepada kedatangan masyarakat Sekapan di Belaga. Kawasan Sungai Kajang, Sungai Linau, Sungai Murum, Sungai Belaga dan Giam Bungan merupakan kawasan di mana kaum Sekapan telah selalu berpindah-randah menerokai hutan tempat bercucuk tanam serta mendapatkan hasil-hasil hutan untuk menyara kehidupan seharian mereka. Disebabkan bilangan penduduk yang banyak dan bertambah menyebabkan masyarakat Sekapan ini telah berhijrah dari Sungai Kajang sehinggalah mereka sampai di kawasan sekitar Belaga.[16] Hal ini kerana dengan pertambahan penduduk menyebabkan tanah pertanian kurang dan tidak cukup untuk menampung keperluan harian.

Setelah sampai di sekitar kawasan Belaga, masyarakat Sekapan telah membuat keputusan untuk membina perkampungan di tebing sungai Belaga kerana mereka merasakan bahawa kawasan di sekitar tersebut adalah baik dan luas untuk menjalankan aktiviti pertanian. Oleh yang demikian, masyarakat Sekapan telah berpindah ke hilir dan mempunyai tanah dan kawasan yang luas untuk menjalankan aktiviti pertanian dan berkebun dan buktinya dapat dilihat dengan keluasan tanah pertanian yang dimiliki oleh masyarakat Sekapan dari kawasan Sungai Belaga hingga ke kawasan Giam Bungan.

2.3       KESIMPULAN

Kesimpulannya, jelas menunjukkan bahawa masyarakat Sekapan ini berasal daripada keturunan Melanau yang berhijrah daripada Pulau Bali, Indonesia dan seterusnya menetap di kawasan Belaga sehingga kini. Namun demikian, dipercayai bahawa masyarakat Sekapan juga berasal daripada keturunan Melanau yang berhijrah dari kepulauan Mindanao, Filipina. Ini dilihat dari aspek bahasa dan perkataan yang hampir sama dengan masyarakat di sana. Namun, kesahihan cerita sebenar sama ada masyarakat ini berasal dari kepulauan Bali atau kepulauan Mindanao perlu dikaji dengan lebih mendalam lagi bagi membuktikan asal usul sebenar masyarakat Sekapan yang dikatakan merupakan pecahan daripada kaum Melanau.

BAB 3

KEHIDUPAN SOSIOBUDAYA MASYARAKAT SEKAPAN DI BELAGA

3.0       PENGENALAN

Menurut Robert (1849), Belaga pada abad ke 19 merupakan tempat di mana terdapat bukit-bukau yang masih kekal dan belum diterokai serta beberapa sungai yang masih jernih airnya. Kawasan perkampungan di sekitar daerah Belaga pada ketika itu juga masih terjaga dan terpelihara. Justeru, kehidupan sosiobudaya masyarakat Sekapan hanya tertumpu pada sektor ekonomi sara diri dan mengekalkan adat budaya yang diwarisi sejak turun temurun lagi.[17] Masyarakat Sekapan di Belaga juga mengadakan hubungan baik dengan masyarakat lain di Belaga seperti masyarakat Kejaman, Lahanan dan Punan kerana terdiri dalam kelompok yang sama iaitu Kajang dan berasal daripada rumpun masyarakat Melanau yang dipercayai  datang dari kepulauan Indonesia.

Pada abad ke tujuh belas, aktiviti penanaman adalah lebih luas kerana masyarakat ini menetap di tebing sungai dan kawasan bukit dijadikan sebagai tempat untuk menanam tebu, padi, nanas, ubi keledek ubi kayu, tembakau dan banyak lain sayur-sayuran digunakan. Dalam peperangan, masyarakat Sekapan hanya berjuang dengan tombak, pedang dan perisai untuk mempertahankan diri daripada musuh. Sumpit jarang digunakan kecuali dalam membunuh burung dan monyet yang merupakan makanan yang mudah diperolehi kerana keadaan di Belaga yang berhutan tebal.

Selain itu, masyarakat Sekapan telah diajar untuk membaling lembing dan penggunaan pedang sejak usia belasan tahun. Penggunaan lembing dan pedang ini hanya diajar untuk anak lelaki sahaja manakala anak perempuan akan melakukan kerja-kerja yang ringan seperti bercucuk tanam, menternak binatang dan membuat kraftangan seperti anyaman dan ukiran. Di samping itu, renang merupakan kemahiran yang ada dalam setiap diri masyarakat Sekapan pada masa dahulu kerana hidup di tebing sungai memudahkan mereka memperoleh sumber air untuk mandi dan juga memasak.

3.1       PAKAIAN

Dalam adat masyarakat Sekapan, tatu merupakan perkara utama yang perlu ada dalam kalangan lelaki dan perempuan. Ini merupakan tradisi suku kaum Sekapan yang patut dipatuhi oleh semua pihak pada ketika itu.[18] Amalan bertatu pada masa dahulu tidak sama dengan amalan pada masa kini. Amalan ini biasanya berlaku sebelum mencapai akil baligh untuk meningkatkan keindahan perempuan Sekapan dan memudahkan mereka untuk menemui jodoh. Ini kerana, tatu merupakan lambang kecantikan dan keayuan gadis-gadis Sekapan pada zaman dahulu dan ini akan menarik kaum lelaki untuk berkahwin dengan mereka. Membuat tatu pada zaman dahulu memakan masa sehari suntuk atau sekurang-kurangnya tiga minggu untuk kedua-dua tangan kering sepenuhnya. Biasanya, tatu itu akan menggunakan tiga hingga lima jarum supaya kedua-dua tangan bermula dari siku hingga ke jari dapat ditutup sepenuhnya dengan dakwat.

Seperti jiran-jiran mereka iaitu Kayan dan Kenyah, masyarakat Sekapan juga terpaksa memanjang cuping telinga sehingga paras bahu untuk melengkapkan nilai kewanitaan mereka. Menurut seorang wanita Sekapan, setelah cuping telinga mereka dimasukkan dengan tembaga berat merupakan pengalaman yang menyakitkan tetapi mereka terpaksa bertahan demi kecantikan dan tradisi.[19] Bagi kaum lelaki pula, mereka juga terpaksa memanjangkan cuping telinga supaya boleh menghiasi mereka dengan gigi harimau bagi menunjukkan bahawa mereka merupakan seorang yang gagah dan perkasa. (Sila rujuk Gambar 2 dalam Lampiran 2 dan Gambar 3 dalam Lampiran 3)

3.2       PERKAHWINAN

Perkahwinan adalah dibenarkan bagi lelaki dan perempuan setelah mereka mencecah akil baligh. Perkahwinan biasanya berlaku pada usia yang muda. Dalam perkahwinan golongan atasan Sekapan, adat perkahwinan mereka biasanya disambut dengan meriah. Ini kerana adat zaman dahulu ialah menghormati raja serta tidak boleh derhaka jika tidak mahu terkena tulah. Pengantin lelaki akan menentukan wanita mana yang ingin dikahwini.

Namun begitu, mereka mesti memilih pasangan daripada kelas sosial yang sama. Contohnya lelaki yang berketurunan raja perlu memilih wanita daripada keturunan maren sebagai isteri. Jika tidak, perkahwinan tersebut tidak akan direstui oleh laja levou dan juga ibu bapa pengantin lelaki tersebut. Begitu juga sebaliknya di mana lelaki berkelas panyin hanya boleh berkahwin dengan wanita dari kelas sosial yang sama. Lelaki dipen[20] pula akan berkahwin dengan wanita dari kelas dipen. Dalam hal ini, setelah seseorang dipen wanita berkahwin dengan lelaki tersebut, dia akan mengikut suaminya dan menjadi hamba di rumah golongan atasan.

Semasa perkahwinan, lelaki akan memakai bai,[21] baju yang dibuat daripada kulit binatang, serta perhiasan kepala daripada bulu kenyalang yang indah dan parang yang mempunyai ukiran halus yang dililitkan di pinggang. Manakala pihak perempuan pula akan mengenakan baju tradisional yang dibuat daripada kain baldu serta dihiasi dengan manik-manik bagi mewujudkan corak yang indah, memakai tapa’u[22] serta selendang yang diletakkan di bahu.

Bagi golongan atasan atau raja, pengantin akan duduk di atas kerusi yang direka khas dan diarak oleh golongan dipen mengelilingi rumah panjang sebanyak tujuh kali bagi menandakan pangkat serta keturunan mereka sebelum disahkan oleh ketua adat atau laja levou. Setelah itu mereka akan duduk di atas gong tembaga bagi upacara adat.[23] Oleh yang demikian, jelas menunjukkan bahawa cara perkahwinan bagi golongan atasan dan bawahan masyarakat atasan adalah berbeza mengikut pangkat dan keturunan seseorang. (Sila rujuk Gambar 4 dalam Lampiran 4)

3.3       KEMATIAN

Adat kematian dalam masyarakat Sekapan sebelum kedatangan agama Kristian adalah amat unik. Hal ini kerana, masyarakat Sekapan menganuti agama Pagan atau kepercayaan terhadap alam semula jadi dan makhluk ghaib. Dalam adat kematian masyarakat Sekapan, apabila seseorang berketurunan Raja Sekapan meninggal dunia maka akan disemadikan di satu tiang yang cukup besar dan kuat yang dikenali sebagai kelirieng. Kelirieng ini diperbuat daripada Kayu Belian manakala akan diletakkan korban manusia iaitu daripada golongan hamba yang masih hidup untuk disemadikan bersama si mati. Tujuan seorang gadis daripada golongan hamba atau dipen dalam bahasa Sekapan dikorbankan adalah untuk mengiringi roh bangsawan Sekapan yang telah mati. Gadis tersebut akan diikat di atas puncak kelirieng tanpa makanan dan minuman. Mereka percaya apabila si gadis mati kebuluran, rohnya akan menjaga tuan iaitu golongan bangsawan yang disemadikan di dalam lubang kelirieng.

Kelirieng merupakan tempat persemadian terakhir untuk golongan aristokrat kaum Sekapan atau golongan Raja pada ketika itu. Kelirieng diperbuat daripada pokok kayu belian yang besar dan cukup matang. Cuma kayu belian saja yang tahan lama terdedah pada tempat terbuka. Biasanya dua atau tiga buah lubang dikorek pada tiang kelirieng tersebut. Pada lubang bawah dan tengah adalah untuk menempatkan mayat atau rangka tulang si mati dan alat kelengkapan seperti barang-barang bernilai sebagai bekalan pada dunia baru atau alam mati. Manakala lubang di atas biasanya dikhaskan kepada hamba abdi atau orang-orang yang dipilih khas oleh si mati sewaktu hidupnya.

Pada luar tiang Kelirieng biasanya diukir indah dengan bermotifkan alam semula jadi dan tertakluk kepada kedudukan pemiliknya. Begitu juga dengan ketinggian kelirieng melambangkan kedudukan dan darjat pemiliknya. Biasanya ketinggian kelirieng ialah dari 8 meter ke 12 meter dan 4 meter lebar lilitannya. Hanya orang-orang yang mahir, tegap dan tinggi semangatnya sahaja layak untuk membuat, mengukir dan mendirikan kelirieng. Biasanya seramai lima belas hingga tiga puluh orang bertanggungjawab melaksanakan kerja-kerja tersebut.

Penggunaan kelirieng sebagai alat perkuburan aristokrat Sekapan hanya dipraktikkan dalam zaman animisme beratus-ratus tahun dahulu. Kelirieng adalah kebanggaan mereka sebagai manifestasi tentang kedaulatan, ketinggian darjat, pengaruh dan kekayaan sewaktu hidupnya. Seperti juga penganut agama atau kepercayaan lain bahawa akan ada alam lain sesudah mati. Alam yang kekal kerana tidak akan mati sesudah hidup di alam baru.

Sepanjang masa mendirikan kelirieng, semua pekerja telah berkampung berdekatan tapak pembinaan. Sebelum tahun 1960an masyarakat Kajang masih mengamalkan adat istiadat menulang, di mana mayat si mati telah disimpan dalam keranda yang dinamakan biguan.[24] Biguan adalah keranda yang ditebuk daripada sebatang kayu yang sesuai besarnya dengan mayat si mati dan keranda ini telah diukir dan dihias dengan cantik. Apabila kerja ini telah selesai, keranda ini akan diasingkan dari rumah panjang dalam masa beberapa bulan atau beberapa tahun sepanjang masa membuat tempat perkuburan seperti mendirikan kelirieng. Apabila semua kerja ini sudah siap, keranda ini dibawa semula ke rumah panjang dimana diadakan upacara mudzu.[25]

Upacara mudzu diadakan selama lapan hari atau enam belas hari mengikut pangkat keturunan si mati. Jika seseorang itu tergolong daripada keturunan laja levou, upacara tersebut mesti dijalankan selama enam belas hari atau lebih lama lagi. Pada malam terakhir upacara mudzu akan diadakan malam terakhir di mana semua jenis makanan dan minuman dihidangkan kepada semua tetamu yang datang. Semua penduduk rumah panjang serta penduduk rumah panjang jiran turut dijemput datang. Pada keesokannya keranda itu akan dibawa ke kubur dan keranda ini akan dibuka dan semua tulang, tengkorak dan semua rangka badan si mati disimpan semula ke dalam sebuah tajau[26] dan terus disimpan dalam kelirieng.

Berdasarkan kepada kajian penggunaan Jerunei atau “keliding” bagi kaum Melanau, “kelirieng” bagi kaum Kayan dan Kajang dan “lijeng” bagi kaum Berawan mempunyai fungsi yang sama iaitu untuk perkuburan golongan aristokrat masing-masing. Kesemua suku kaum tersebut mengamalkan sistem beraja dan masyarakatnya mempunyai tingkatan rasa hormat dan taat setia tidak berbelah bagi kepada raja dan pemimpin mereka. Kesemua kaum di atas percaya adanya hidup yang kekal sesudah mati dan tidak akan mati-mati lagi. Mereka juga percaya bahawa golongan aristokrat akan membawa kedudukan yang sama apabila berada di alam lain nanti.

Amalan tersebut dikatakan telah dilakukan ratusan tahun yang lampau, dan pada abad ke 19 sedikit demi sedikit amalan tersebut tidak dilakukan setelah kedatangan agama Kristian di Sarawak. Penggunaan kelirieng telah dihapuskan oleh masyarakat Sekapan apabila fahaman dan pengajaran agama Kristian mulai bertapak di Belaga. Amalan penggunaan kelirieng tidak lagi digunapakai dan kali terakhir dibina ialah pada tahun 1880 di Belaga. Ini kerana mereka mula sedar bahawa membunuh manusia walaupun sebagai bahan korban adalah suatu penyeksaan dan dosa besar. Upacara itu bukan sahaja melambangkan adat istiadat yang unik kini telah pupus, tetapi untuk mengeratkan tali perhubungan dalam kalangan penduduk. Namun demikian, sampai hari ini kita masih dapat melihat peninggalan beberapa buah kelirieng di kawasan masyarakat kaum Kajang seperti kaum Kejaman, Sekapan, Punan dan Lahanan.[27] (Sila rujuk Gambar 5 dalam Lampiran 5)

3.4       KEGIATAN SARA DIRI

            3.4.1    Menternak Binatang

Kegiatan harian menternak binatang merupakan aktiviti sampingan masyarakat Sekapan kerana menternak binatang seperti babi, ayam dan itik dapat mengisi masa lapang mereka serta dijadikan sebagai sumber makanan. Selain itu, masyarakat Sekapan biasanya menternak binatang-binatang ini di bawah rumah. Ini kerana, keadaan rumah panjang mereka yang dibina tinggi dengan bertiangkan kayu belian menyebabkan mereka membina kandang babi, ayam dan itik di bawah rumah panjang tersebut. Di samping itu, tujuan mereka menternak binatang juga adalah sebagai korban semasa perayaan atau upacara keagamaan.

            3.4.2    Bercucuk Tanam

Aktiviti bercucuk tanam merupakan aktiviti utama masyarakat ini. Ini kerana kawasan muara sungai yang subur memudahkan mereka menjalankan aktiviti bercucuk tanam. Bagi masyarakat Sekapan, laja levou akan menentukan kawasan-kawasan bagi anak-anak buahnya menanam padi bukit, buah-buahan dan dan sayur-sayuran. Kaum Sekapan telah selalu hidup berpindah-randah untuk menerokai hutan tempat bercucuk tanam serta mendapatkan hasil-hasil hutan.

            Dalam masyarakat Sekapan, lelaki dan perempuan daripada kelas panyin[28] masing-masing akan mengambil bahagian dalam kerja penanaman padi, tembakau dan pelbagai jenis sayur-sayuran yang mempunyai kuantiti mencukupi untuk kegunaan sendiri dan keluarga mereka. Dalam penanaman sayur-sayuran, cangkul akan digunakan untuk membuat batas sayuran. Manakala menyemai padi kaedah nugan[29] akan digunakan. Mereka menjalankan aktiviti menabur dan menuai padi sebanyak dua kali dalam sepuluh bulan. Justeru, dalam tempoh lima bulan, mereka akan menyediakan tanah, menanam dan menuai padi.[30]

            3.4.3    Memungut Hasil Hutan

Memungut hasil hutan merupakan pekerjaan yang dilakukan oleh kaum lelaki sahaja dalam masyarakat Sekapan. Hal ini kerana kaum lelaki terutamanya ketua sesebuah keluarga akan masuk ke dalam hutan untuk memungut hasil hutan seperti rotan, gaharu, sarang burung serta daun atau pokok-pokok yang dapat digunakan untuk mengubati penyakit. Dengan memungut hasil hutan tersebut ini akan dapat menampung kehidupan seharian mereka. Selain itu, rotan yang dikumpul akan digunakan oleh kaum perempuan untuk membuat tikar, bakul dan juga topi. Dengan adanya kegiatan memungut hasil hutan telah menjadikan mereka orang yang sangat arif dengan selok belok hutan yang tebal serta mereka dapat mempelajari tentang jenis-jenis tumbuh-tumbuhan hutan yang boleh digunakan untuk menyembuhkan pelbagai jenis penyakit.[31] Ini menunjukkan apa yang disampaikan oleh pengarang  Ooi. K. G (1997) adalah benar dengan bukti yang dituliskan oleh pengarang Victor (1999),

“the tribes Punan, Sakapan and Kajaman are the chief collectors of camphor and bird’s nest.”[32]

Ini sekali gus membuktikan bahawa masyarakat Sekapan menjalankan kehidupan harian mereka dengan mengumpul hasil hutan dan telah menjadikan mereka orang yang sangat arif dengan selok belok semasa di hutan.

            3.4.4    Menangkap Ikan

Disebabkan masyarakat Sekapan tinggal di muara sungai, aktiviti menangkap ikan merupakan kegiatan utama yang dilakukan oleh mereka. Tujuan mereka menjalankan aktiviti ini adalah untuk menampung kehidupan masing-masing. Justeru itu, mereka sangat pandai dalam pembuatan perahu atau sampan kerana perahu dan sampan merupakan pengangkutan utama yang digunakan oleh mereka untuk berhubung dengan kaum-kaum lain di sekitar Belaga dan juga untuk menangkap ikan di sungai. Selain itu, masyarakat Sekapan juga pandai dalam membuat jala dan bubu untuk menangkap ikan. Ini dapat dibuktikan sehingga kini amalan tersebut masih diamalkan dalam masyarakat Sekapan jika ingin menangkap ikan. (Sila rujuk Gambar 6  dalam Lampiran 6)

            3.4.5    Memburu Binatang

Selain masuk ke dalam hutan untuk memungut hasil hutan, masyarakat ini juga turut memburu binatang. Justeru, sebelum masuk ke dalam hutan, mereka akan menyediakan segala peralatan seperti lembing dan pedang. Tujuan peralatan ini dibawa adalah untuk melindungi diri mereka daripada binatang buas. Bukan itu sahaja, mereka menggunakan lembing dan parang untuk memburu binatang seperti babi hutan, rusa, kijang dan kancil. Biasanya aktiviti memburu ini dilakukan oleh kaum lelaki sahaja. Bagi masyarakat Sekapan, mereka akan mengajar anak-anak lelaki sejak kecil lagi bagaimana hendak memburu dengan baik. Hal ini bertujuan agar mereka boleh berdikari apabila dewasa kelak. Oleh itu, menurut Victor (1999), masyarakat Sekapan merupakan pemburu yang hebat dan berpengalaman telah diajar sejak kecil tentang cara memburu. [33]

3.5       KESIMPULAN

Kesimpulannya, ekonomi sara diri dikenali sebagai ekonomi tradisional dan merujuk kepada aktiviti ekonomi yang tidak menghasilkan lebihan produk untuk tujuan pemasaran melainkan hanya untuk memenuhi keperluan sendiri dan keluarga sahaja. Penempatan utama masyarakat Sekapan tertumpu di kawasan muara sungai. Ini kerana mereka amat bergantung hidup dengan bertani dan menangkap ikan. Kawasan penempatan masyarakat Sekapan adalah di kawasan pedalaman yang mempunyai keadaan muka bumi yang berbukit bukau dan hubungan yang sukar di antara satu kawasan dengan satu kawasan yang lain menyebabkan wujudnya perbezaan yang ketara di dalam dialek pertuturan mereka dengan kaum Kejaman, Lahanan dan Punan. Namun demikian, aktiviti serta kegiatan sosial dan budaya mereka hampir sama sehingga ke hari ini.

BAB 4

PENUTUP

4.0       Penutup

Saya berharap, dengan hasil kajian saya ini, akan membuka mata masyarakat untuk lebih menghargai amalan dan budaya sosial yang diamalkan masyarakat Sekapan yang semakin disisihkan oleh kaum majoriti di negara ini. Ini kerana masyarakat Sekapan merupakan salah satu daripada kumpulan etnik yang paling terancam di Sarawak. Ini disebabkan oleh asimilasi budaya mereka ke dalam masyarakat lain yang tergolong dari kumpulan etnik yang lebih besar dan lebih menonjol seperti Iban, Bidayuh, Melanau, Kenyah, Kayan, Melayu dan juga Cina. Masyarakat Sekapan hanya didapati di dua buah penempatan iaitu di Sekapan Panjang dan Sekapan Piit. Usaha-usaha untuk mengekalkan tradisi dan budaya mereka tidak pernah serius sehingga menyebabkan mereka tidak dikenali dan diiktiraf oleh masyarakat lain yang terdiri daripada kelompok majoriti. Justeru, dengan adanya penulisan Sejarah berkaitan dengan masyarakat Sekapan ini diharapkan agar kaum Sekapan dapat diiktiraf oleh kumpulan-kumpulan etnik yang lebih besar bukan sahaja di Belaga tetapi juga di seluruh negara.

---

[1] terletak di Hulu Rajang, Bahagian Kapit, dan merupakan sebuah daerah yang luas dengan keluasan 19,403.27 km per segi, dan terletak jauh di pedalaman Negeri Sarawak.

[2] Burns, R, The Kayans of the North-West of Borneo, Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia, 1849. Vol. III, pp. 138-52.

[3] Charles Tenggoi Aseng, History and Relationship of Melanau to Other Ethnic Groups,  Sarawak Museum Journal, 1989. Vol. XL. No 61 (New Series). No. 4. M.s. 189-197.

[4] Clayre, I.F.C.S, The Kajang Kingdom, Sarawak Gazette, 1971. No. 1362.

[5] Nalong anak Buda dan Johnny anak Chuat, Iban Pegai Rajah Brooke, Bintulu, Pegari Iban Production, 2009.

[6] Bermaksud raja dalam sesebuah rumah panjang yang diwarisi sejak turun temurun.

[7] Tiang pengebumian yang digunakan oleh masyarakat Sekapan untuk menyimpan mayat golongan atasan.

[8] http://www.muziumnegara.gov.my/gallery/items/Kelirieng_(Tiang_Pengebumian)_23?print=yes

[9] Aichner, P, Punan, Penan, Bukitan, Kajaman, Kajang and Kayan, Sarawak Museum Journal, 1958, VIII: 12, pp. 741-742.

[10] Charles Tenggoi Aseng. op. cit., No. 4. M.s. 189-197.

[11] Clayre, I.F.C.S. op. cit., No. 1362.

[12] Temu ramah dengan Bapai Gumang di Kampung Sekapan Piit, Belaga, Sarawak pada 19 Februari 2015.

[13] http://malano-kingdom.blogspot.com/2014/10/orang-kaya-setia-raja-abang-manai-bin.html

[14] http://malano-kingdom.blogspot.com/2014/10/orang-kaya-setia-raja-abang-manai-bin.html

[15] Temu ramah dengan Bapai Gumang di Kampung Sekapan Piit, Belaga, Sarawak pada 19 Februari 2015.

[16] Temu ramah dengan Ikap Saging di Kampung Sekapan Piit, Belaga, Sarawak pada 20 Februari 2015.

[17] Burns, R. op. cit., Vol. III, pp. 138-52.

[18] Peter Sibon, The Sekapans A Vanishing Tribe, Borneo Post, 2 December 2012.

[19] Temu ramah dengan Bali Sawing di Kampung Sekapan Piit, Belaga, Sarawak pada 17 Februari 2015.

[20] Gelaran bagi golongan hamba dalam masyarakat Sekapan.

[21] Sejenis kain cawat satin yang dikenakan oleh kaum lelaki untuk menutup bahagian tertentu semasa hari perkahwinan.

[22] Sejenis topi yang digunakan oleh kaum wanita semasa hari perkahwinan bagi menunjukkan keayuan dan kecantikkan pengantin tersebut.

[23] Upacara adat merupakan upacara yang dijalankan dengan memberi hantaran seperti set pakaian tradisional, barangan tembaga, gong dan juga parang kepada pengantin perempuan.

[24] Sejenis keranda yang digunakan untuk menjalankan istiadat menulang.

[25] Upacara yang diadakan untuk menghormati si mati dan biasanya dijalankan selama seminggu atau lebih mengikut pangkat si mati.

[26] Bermaksud tempayan.

[27] Thomas Sharon,  Burial Customs of The Kejamans, Sarawak Museum Journal, 1971.  XIX: 38-39, pp.313-316,.

[28] Rakyat biasa yang terdiri daripada petani, nelayan dan pemburu. Golongan ini tidak bekerja untuk golongan atasan seperti golongan dipen melainkan untuk diri sendiri.

[29] Kaedah yang digunakan untuk menyemai anak padi terutamanya padi bukit dengan menggunakan sebatang kayu yang bulat dan panjang dicucuk ke dalam tanah lalu anak padi tersebut dimasukkan ke dalam lubang tersebut.

[30] Victor T. King, Moving Pictures: More Borneo Travel, 1999. hlm 121.                                                                                                        

[31] Ooi, K. G, Of Free Trade And Native Interests: The Brookes And The Economic  Development Of Sarawak, 1841-1941. 1997.

[32] Ibid., hlm. 111.

[33] Victor T. King. op. cit., hlm 111.